No: 126 – Menşe adı

BOYABAT ÇEMBERİ

Tescil Ettiren

BOYABAT BELEDİYE BAŞKANLIĞI

Bu coğrafi işaret, 12.07.2009 tarih ve 27286 sayılı Resmi Gazetede ilan edilmiştir. 555 sayılı Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’nin 12 nci maddesi gereğince 13.02.2008 tarihinden geçerli olmak üzere tescil edilmiştir.

Değişiklik İlanı:

15.10.2018 tarih ve 39 sayılı bülten

10.06.2019 tarih ve 54 sayılı bülten

Başvuru No : C2008/001

Başvuru Tarihi : 13.02.2008

Coğrafi İşaretin Adı : Boyabat Çemberi

Ürünün Adı : Çember

Coğrafi İşaretin Türü : Menşe adı

Tescil Ettiren : Boyabat Belediye Başkanlığı

Tescil Ettirenin Adresi : Boyabat SİNOP

Coğrafi Sınır : Boyabat ilçesi ve köyleri

Kullanım Biçimi : Markalama

Kullanım Alanı: Çember yörede baş örtüsü olarak kullanılan, kenarları bordo renkli şeritlerle çevrili, ortası renkli ipliklerle oluşturulmuş motiflerle bezeli, yaklaşık 1 m2 büyüklüğünde pamuklu ince bir dokumadır.

Çok çeşitli baş örtülerine rağmen Boyabat’ın bazı köylerinde (Durağan ve Saraydüzü çevresi) kadınlar çemberi halen yoğun olarak kullanmaktadırlar. Bu tercihlerin alışkanlık ve sıcak tutma olarak açıklayan yöre kadınları çemberi başa bağlamaya “çalınma” demektedir.

Geçmişte ön tarafı “grep” adı verilen ipek kumaş kaplı, simli tellerle tutturulmuş “pirepri” adı verilen pullarla süslü, şarap rengi fesin üzerinden örtülen çember, kullanan kadının aile içindeki yerine ve yaşına göre özellik taşımaktaydı. Ağır işlemeli, canlı renkli çemberleri evin etkin, ailede söz sahibi kadını, gelini ve genç kızları örtünürken, bezemesi seyrek, pastel renkli, zinciri ve şeridi beyaz olan “yavan çember”leri daha yaşlı olanlar kullanırlardı. Günümüzde kullanımdaki bu ayrımın çok belirgin olmadığı gözlenirken, çemberin uzun süredir fes kullanmadan örtüldüğü de belirlenmiştir.

Boyabat’ta çember karşılıklı iki köşesi üst üste getirilip üçgen şeklinde ikiye katlanarak, dokumanın kumaş katı olan kısmı alın üzerinden yüzü çevrelemekte, çene altında çaprazlanan uçları boyuna dolanıp ensede toplanmaktadır.

Geçmişte çember tezgahlarında göynek ve mahrama da dokunmaktaydı. Türkiye’de tekstilin ilerlemesiyle ilk vazgeçilen ürün mahrama olmuştur. Bununla birlikte mahrama değerini yürütmemiş, düğünlerde damatların bellerine sarılmış, duvarlara ve baş köşelere asılmıştır.

Göynek, eskilerin her mevsimde vazgeçemediği bir ürün oluştur. Özellikle yazları teri emer ve vücudu serin tutar. Bugün bile yaşlı kimseler tercih etmektedir.

Bir zamanlar zorunlu giysi ihtiyaçlarını karşılayan çember, bugün cazip turistik eşya, genel mefruşat ve folklor için harika fırsatlar sunmaktadır. Kanaviçe ve hesap işi çalışmalarına uygunluğu nedeniyle Boyabat Kız Meslek Lisesi’nin giyim ve el sanatları atölyelerinde, Halk Eğitim Merkezinde çemberden çok güzel, çok farklı pantolonlar, el çantaları, fötr şapkalar, masa ve sehpa örtüleri, duvar süsleri, perdeler, hırkalar, kitap ayraçları, kitap kılıfları, kuşaklar vb ürün çalışmaları yapılmaktadır.

Üretim Alanı: Çember, kök itibariyle bir Orta Asya kültürü olmakla birlikte Boyabat yöresine has bir biçim kazandırılmış giysi ürününün adıdır. Gökırmak ve Kızılırmak arasındaki bölgede ve yakın civarlarda evlerde bir orada veya salonda kadınlar tarafından dokunmaktadır. Geleneksel tezgahlardan yörede yaklaşık 1000 adet vardır.

Ayırt Edici Özellikleri: Yöre çemberlerinin karakteristik özelliği çemberi çepeçevre kuşatan üç sıra beyaz konturlu bordo rengi, enli, iki sıra beyaz ince şeritten oluşan bordürleridir. Motiflerin çember yüzeyinde düzenleniş biçimi de önemli bir yöresel özellik olarak dikkati çekmektedir. Bu bordürler arasında kalan bölüm genellikle “zincir” motifleri ile oluşturulan değişik boyutlarda baklava şeması göstermektedir. Baklavaların ortası motif ya da motif düzenlemeleri ile dolgunlaştırılmıştır.

Boyabat çemberlerinde pamuk ve sentetik olmak üzere iki cins iplik kullanıldığı, pamuk ipliklerinin ise üç farklı yapısal özellik gösterdiği tespit edilmiştir. Doğal beyaz ya da ağartılmış beyaz renkli pamuk ipliği dokuma atkı ve çözgü ipliği olarak, yörede kenar ipi olarak adlandırılan, ağartılmış beyaz renkli pamuk ipliği çemberlerin dört kenarında yer alan bordür şeklindeki bordo renkli çizgilerin kenarlarında kontur olarak atkıda ve çözgüde, motif oluşturmada da desen atkısı olarak; Yörede “makam ipi” denilen bordo renkli pamuk ipliği ise Boyabat çemberlerinin karakteristiği olan kenar bordürlerinde yer alan bordo çizgileri oluşturacak şekilde atkıda ve çözgüde,

Yeni örneklerde orlon iplikle oluşturulan motiflerin, eski örneklerde merserize pamuk (koton) ipliklerle uygulanmış olduğu belirtilmiştir.

Dokuma işlemine hazırlıkta öncelikle çözgü iplikleri buğday unu ile haşıllanmakta yöresel ifadesi ile çirişlenmektedir. Çözgüde beyaz ve bordo olmak üzere iki farklı renkte iplik kullanıldığı ve bordo renkli ipliklerin boya vermesi söz konusu olduğu için, hazırlanan kaynar durumdaki unlu karışıma önce beyaz iplik çileleri daldırılarak çirişlenmekte, bu iplikler çıkarıldıktan sonra bordo renkli iplik çileleri aynı işlemden geçirilmektedir.

Çözme işlemi genellikle çözgü dolabında yapılmakta, bu işlemde çözgü iplikleri çemberlerin bordürlerinde yer alan çizgilerin rengi, kalınlığı ve sırası dikkate alınmaktadır.

Boyabat çember dokumalarında uygulanan dokuma örgüsü bezayağıdır. Dokuma yüzeyinde görülen motifler farklı renk ve kalınlıktaki ilave atkı ipliklerinin çözgü iplikleri ile yine bezayağı bağlantı kurması suretiyle dokumanın arka yüzünde oluşturulmaktadır.

Çember dokumalarında motif oluşturulan atkı iplikleri, el yardımı ile, oluşturulacak motifin belirlediği çözgü sınırları içinde bezayağı bağlantı kurarak gidiş ve dönüş yapmakta, her gidiş ve dönüş sırasından sonra boydan boya geçirilen iki sıra zemin atkısı ile sıkıştırılmaktadır. Kısa aralıklarla ve yoğun olarak yer alan motiflerin dokuma yüzeyinde eşit büyüklükte ve aralıkta tekrarı, çözgü iplikleri tek tek sayılarak sağlanmaktadır.

Düzen ya da işlik adı verilen dokuma tezgahının elverdiği genişlikte, dar enli olan ve kullanım için uygun boyutu sağlayabilmek üzere her kompozisyondan çift dokunan (birbirine eş iki kanat halinde) dokumalar, bordürsüz uzun kenarları yan yana elde dikilerek birleştirilmektedir. Birleştirme işleminde üç farklı geleneksel çember dikişi uygulandığı tespit edilmiştir. Bu dikişler motif oluşturmada kullanılan renkli ipliklerden biri ile uygulanabildiği gibi, farklı renkte birkaç ipliğin alternatif kullanımı ile de oluşturulabilmektedir. Diğer tekniklere göre daha kolay olan “çırpma dikiş” tekniğini ise dokuyucular, daha çok satmak üzere yaptıkları çemberlere uygulamaktadırlar.

Dokunan çemberler kesilir, kanatları birleştirilir, kenarları temizlenir ve yıkanır. Kadınlar, çok değer verdikleri ürünleri katlar, hazır hale getirir ve sandıklarında muhafaza ederler. Küçük tezgahlarda az sayıda üretildiği için muhafazası kolaydır. Ürün giyim ve mefruşat ürünlerine çevrilmişse görsel alanlarda dekor olarak korunur.

Çember dokumaların boyu eninin yaklaşık iki katıdır. Ortalama eni 50 cm, boyu 105 cm ölçülerinde birbirine eş olarak dokunmuş iki parçanın birbirine eklenmesi ile kareye yakın bir çember meydana getirilmektedir. Bordürleri oluşturmada kullanılan bordo renkli kalın pamuk ipliği dokumadaki kullanımı paralelinde kısa kenarda çözgü, uzun kenarda atkı sıklığının düşmesine, dolayısıyla da kenarlarda bir genişlemeye neden olmaktadır. Boyabat çemberlerinde yüzeydeki motif yoğunluğu dolayısıyla atkı sıklığı çözgü sıklığından daha yüksek bulunmaktadır.

Boyabat çemberleri yöresine özgü motifleri ve bu motiflerden oluşan desenleriyle dikkat çekmektedir. Diğer dokumalarda olduğu gibi esas kaynağını tabiattan alan motiflerin isimlendirilmelerinde sosyal ve politik olayların da etkisinin varlığı gözlenmektedir.

Boyabat çemberlerinde “Zincir (tek, çift, üçlü), Sinek, Süydürme, Enikızı, Aybütünü, Mühür, Dört Müdür, Ersünlü, Koyun Gözü, Kaymalı, Gürel, Sandık, Put, Dört Put bir arada, Heybe, Demirkırat, Tayyare ve Tayyare Kanadı” adı verilen motifler yer almaktadır.

Ayrıca Boyabat Çemberi aynı motif ve kompozisyon örneği gösterse bile uygulanan farklı renklerle ya da aynı renklerin değişik düzenlemeleriyle çeşitlendirilerek tek ve özgün özelliğini koruyabilmektedir.

Çember Tezgahının Özellikleri: Genelde ahşap malzemeden üretilen üçgensi bir yapı arz eden oturaklı, taraklı, kücülü, pedallı ve köylerdeki odalarda ortalama 1 x 2,5 x 1,80 ebatlarında ve yaklaşık 2.5 metrelik yer işgal eden bir dokuma aracıdır. Tarakları önceleri kemikten yapılırdı. Sonradan metal de kullanılmaktadır. Kücülerin yapısında yine ahşap ve kalın ipler kullanılmaktadır. Çember dokuma işlemi, genel olarak 60 cm eninde “düzen”lerde (tezgahlarda) yapıla gelmiştir. Aslında bir çember için iki defa 50-60 cm arasında eninde dokuma yapmak zorunluluğu vardır. Genelde 50, 55 ve 60 cm’lik genişlik tercih edilmiştir çünkü elle mekik atılmaktadır.